Kapıkulu Askerleri Nasıl Maaş Alır? Esame Ticareti, Ulûfe Alayları ve Bir Sistem Eleştirisi
Şunu peşin söyleyeyim: “Osmanlı’nın profesyonel ordusu kusursuzdu” romantizmi, özellikle maaş düzenine gelince, tarihle inatlaşan bir masal. Kapıkulu askerleri nasıl maaş alır? sorusu sadece tarih merakı değil; devletin parayla, güçle ve hesap verilebilirlikle kurduğu ilişkinin turnusol kâğıdı. Bugün de bütçe, bordro, ikramiye konuşurken aynı hataların gölgesindeyiz.
Özetle: Kapıkulu askerleri nasıl maaş alır?
Kapıkulu ocaklarının (özellikle yeniçeriler ve Altı Bölük halkı) maaşı ulûfe denen düzenli nakit ödemeydi. Ulûfe, genellikle üç ayda bir Divân-ı Hümâyun günlerinde ulûfe alayı ile hazineden akçe olarak dağıtılırdı. Siciller ulûfe/“mevâcib defterleri” üzerinden tutulur, kişi maaşa esame (ad yazılı maaş kaydı/tezkeresi) ile bağlanırdı. Tahta çıkan her padişah döneminde ayrıca “cülûs bahşişi” denen bir “ikramiye” beklentisi vardı; ödenmezse ocak kazan kaldırır, siyaset titrerdi.
Ulûfe: Düzenli nakit, düzensiz güven
Ulûfe sistemi kâğıt üzerinde nettir: Her asker, her birliği (orta/bölük) üzerinden kayda girer, ödeme günü Topkapı Sarayı’nda hazine kapıları açılır, isimler okunur, para sayılır. Fakat teori ile pratik arasında uçurum vardır. Paranın ayarıyla oynandığında (tağşiş), “aynı maaş, daha değersiz akçe” anlamına geldiği için öfke birikir. Soru basit: Devlet maaşını eksiltmeden nasıl enflasyon yaratır? Cevap: Akçenin ayarını düşürerek. Sonuç: Ulûfe günü coşku değil, homurtu.
Esame: Kâğıt parçası değil, çıkar şebekesi
Esame, bir askerin maaş hakkını gösteren kayıttır; ama zamanla alınıp satılan bir finansal varlığa dönüşür. Görevde olmayanın pay aldığı, “adı var kendi yok” kişilerin maaş çektiği bir düzen düşünün. Hayalet asker olgusu modern devletlerde nasıl tartışma yaratıyorsa, esame ticareti de o dönemin en sarsıcı yolsuzluk damarını besledi. Kapıkulu askerleri nasıl maaş alır? sorusunun cevabı, giderek şu hale geldi: Kimin adı defterdeyse, maaşı o alır. Peki bu, gerçekten sahadaki askerin hakkı mıydı?
Altı Bölük, Yeniçeri ve timar farkı: Nakit mi, arazi mi?
Osmanlı’da taşradaki sipahiler ağırlıkla timar sistemiyle (vergi geliri karşılığı hizmet) geçinirken, Kapıkulu kadroları nakit maaşla yaşardı. Altı Bölük halkı (Sipah, Silahdar, Ulûfeciyân-ı yemin/yesar, Garibân-ı yemin/yesar) ve yeniçeriler hazineden düzenli ulûfe çekti. Bu ayrım kritik: Timar bozulduğunda taşra sarsılır; hazinenin nakit akışı bozulduğunda ise başkentte siyaset… Yani Kapıkulu maaşı sadece askerlik meselesi değil, iktidar dengesinin kalp atışıydı.
“Kazan kaldırmak”: Bordrodan siyasete giden kısa yol
Ulûfe gecikince veya değersiz akçeyle ödenince, ocaklar “kazan kaldırır”, yani açık ve sert bir muhalefet üretir. Sormamız gereken provokatif soru şu: Bir ordunun maaşı, rejimin istikrarını rehin almalı mı? Cevap tarihten gelir: Alırsa, iktidar ile ocak arasında bir “bahşiş ve rıza” pazarlığı kurumsallaşır; liyakat değil şantaj kazanır.
Zayıf Halkalar: Şeffaflık, ölçü, hesap
Kapıkulu askerleri nasıl maaş alır? diye bakarken üç yapısal zafiyet göze çarpar:
- Şeffaflık eksikliği: Ulûfe defterleri kapalı kutu olduğunda esame ticareti palazlanır. Kimin maaşı adil, kimin maaşı hayalî; denetim yoksa kimse bilmez.
- Parasal istikrarsızlık: Akçenin ayarıyla oynamak kısa vadede hazineye nefes, uzun vadede ocağa öfke verir. Maaşın nominali aynı, alım gücü erir.
- Kurumsal bağımlılık: Cülûs bahşişi gibi “alışılmış ikramiyeler” beklentiye dönüşünce, siyasal meşruiyet bahşiş opsiyonuna bağlanır.
Provokatif Sorular: Bugüne ne söylüyor?
— Maaşın zamanında ve tam ödenmesi mi, yoksa “ikramiye”lerle gönül alma mı kurumsal sadakati sağlar?
— Kayıt dışı maaş hakkı (esame) ile bugünün “kadrosu var ama işi yok” düzenleri arasındaki benzerlik tesadüf mü?
— Enflasyon karşısında nominal maaş artışı, gerçek bir güvence midir, yoksa gecikmiş bir kriz davetiyesi mi?
Derinlemesine: Dağıtımın ritüeli, sistemin arızası
Ulûfe alayı bir ritüeldir: Hiyerarşi görünür kılınır, devletin cömert eli sahne alır, asker ile hazine arasındaki söz tazelenir. Fakat ritüel, gerçeği örtemez. Defterde ismin olması, meydanda var olmayı garanti etmez. Esame piyasası genişledikçe ordu, savaş meydanından çok defter yapraklarında büyür. “Kâğıt üstünde güçlü” orduların yenilgisi her çağda aynıdır.
Kapıkulu maaşı bir yönetim dersi
Eğer tarih bize bir şey öğretiyorsa, o da şu: Parayı doğru yönetmeyen, orduyu yönetemez. Ulûfe sisteminin başarısı düzenli ödeme + sağlam para + denetlenebilir kayıt üçlüsüne bağlıydı. Bu üçlünün her biri zayıfladığında, ocak siyasete, siyaset de pazarlığa kaydı. Kapıkulu askerleri nasıl maaş alır? sorusunun gerçek cevabı, “hazinenin terbiye ettiği bir ordu” ile “ordunun terbiye ettiği bir hazine” arasında gidip gelir.
Çıkarılacak sonuç: “Maaş” bir teknik ayrıntı değil
Kapıkulu düzeninde maaş, devlet-ordu sözleşmesinin en görünür paragrafıydı. Esame’nin şeffaf olmaması, ulûfenin değer kaybetmesi ve cülûsun beklentiye dönüşmesi; bugünün kamu yönetimi için de alarm zilleri çalıyor. Şeffaf bordro, sağlam para, bağımsız denetim olmadan hiçbir kurum sadakat değil, ancak sessiz bir hoşnutsuzluk satın alır.
Son Söz: Tartışmayı Açalım
Kapıkulu askerleri nasıl maaş alır? meselesini romantizmle değil, muhasebe aklıyla okumak şart. Esameyi menkul kıymete çeviren zihniyet mi daha yıkıcıydı, yoksa akçeyi değersizleştiren kısa vadeci siyaset mi? Bugün “ikramiye” ve “sadakat” kelimelerini yan yana koyduğumuzda, tarihten hangi dersleri almak isteriz? Yorumda şu soruya cevap verin: Şeffaflık mı sadakat üretir, yoksa sadakat talebi şeffaflığı mı boğar?